سکه در هر دوره نماینده عادات، آداب، خط، زبان، هنر، تمدن، ثروت و ارتباطات تجاری هر ملت و مملکتی است. در واقع سکه توانسته است در سایت‌های تاریخی حلال مشکلات بوده و کمک شایانی را در شناساندن تاریخ و هنر دنیای قدیم ایفا کند. سکه سندی مکتوب، کتابی کوچک و پرمحتواست که فقط ارزش مبادلاتی و پولی نداشته بلکه کاربردهای نمادین و آیینی نیز داشته است.
با استقرار اقوام ترک سلجوقی در منطقه زنجان و دهات و شهرهای آن و با دستیابی آنان به قدرت سیاسی، زمینه عمران و آبادانی و رشد فرهنگی و علمی آنان هم‌زمان در قصبات مهم سجاس و سهرورد و ابهر فراهم شد و به همین دلیل در این دوره تعداد زیادی دانشمند از این دیار برخاسته‌اند. سلجوقیان در اصل از اقوام غز بودند که موطن و سرزمین اصلی آنان دشت‌های شمال دریای خزر و دریاچه آرال بود.
آنها پس از قبول اسلام از طریق خوارزم و ماوراءالنهر، مانند بیشتر اقوام ترک به‌عنوان سپاه مزدور وارد خدمت در قدرت‌های نظامی شده، قدم در سرزمین اسلام گذاشتند. سلجوقیان و دسته‌های چادرنشین تابع آنها، سپس رو به‌سوی خراسان نهادند و آن ایالت را از غزنویان گرفتند.
اتابکان آذربایجان (۵۳۱-۶۲۲ ه ق)
سلاجقه را رسم بر این بود که شاهزادگان را در خردسالی برای تربیت و در وقت اعزام به حکومت ولایات برای ارشاد و راهنمایی، به سرپرستی بسپارند. جمعی از این غلامان متصدی این مقام شدند. آنها را به ترکی آتابیک یا اتابک می‌گفتند و آتا در زبان ترکی به معنی پدر است. اتابکان غلامان ترک نژادی بودند که عموماً از بلاد قبچاق در شمال دریای سیاه توسط دولت سلاجقه به خدمت گرفته شدند در اواخر دوره سلجوقی به سبب ضعف پادشاهان و نزاع و رقابت دائمی آنان با یکدیگر، اکثر این اتابکان از اختیاری که به آنها داده‌شده بود سوءاستفاده کرده هرکدام در ناحیه‌ای از متصرفات سلاجقه برای خود دولتی تشکیل دادند. در نیمه قرن ششم ه ق بیشتر آذربایجان در دست اتابکان آذربایجان بود و این اتابکان حتی بر فرمانروایان خود که پادشاهان سلجوقی بودند تحکم می‌کردند.
اسامی اتابکان آذربایجان: ۱-شمس‌الدین ایلدگز (۵۳۱-۵۶۸ ه ق) ۲- نصرت الدین محمد جهان‌پهلوان پسر ایلدگز (۵۶۸-۵۸۱ ه ق) ۳- مظفر الدین عثمان قزل ارسلان پسر ایلدگز (۵۸۱ -۵۸۷ ه ق) ۴- نصرت الدین ابوبکر پسر جهان‌پهلوان (۵۸۷-۶۰۷ ه ق) ۵- مظفر الدین پسر جهان‌پهلوان (۶۰۷-۶۲۲ ه ق) ۶- اتابک خاموش قزل ارسلان بن ازبک (۶۲۲-۶۲۶ ه ق).
در استان زنجان تاکنون دو مجموعه از سکه‌های دوره اتابکان آذربایجان به‌صورت اتفاقی به‌دست‌آمده است که به معرفی آنها می‌پردازیم:
سکه‌های مکشوفه از سجاس
در روز شنبه ۲۶ اردیبهشت سال ۱۳۷۷ تعدادی از کارگران در حین پی‌کنی در مسجد صاحب‌الزمان سجاس از توابع شهرستان خدابنده به خمره‌ای شکسته شده برخورد کردند که در داخل آن تعداد زیادی سکه قرار داشت که وزن آنها ۱۴.۶۰۰ کیلوگرم تقریباً ۱۶۰۰ عدد سکه به همراه تعداد زیادی از فلزات خردشده از ظروف فلزی مسی ساده و کتیبه دار به وزن ۱۱.۸۰۰ وجود داشت. مطالعات شامل رسوب‌زدایی و بازخوانی کتیبه‌ها و تحلیل نقوش توسط نگارنده در سال ۱۳۸۵ انجام شد و تعدادی از آنها در موزه زنجان در معرض نمایش قرار گرفت.
سکه‌ها به دوره‌های سلجوقی از حاکمان اتابکان آذربایجان و مربوط به پادشاهان ایلدگز، جهان‌پهلوان، ابوبکر بن محمد بود و دوره صفویه شامل فلوس‌های مسی ضرب اصفهان و تبریز بودند. قطعات فلزی ظروف شکسته منقوش و کتیبه‌دار هم مربوط به دوره سلجوقی بودند.
سکه‌های مکشوفه از روستای ورمزیار
در مهرماه سال ۱۳۸۷ در حین حفر کانال آب‌رسانی در منزل شخصی از درون دو کوزه سفالی نخودی رنگ ساده تعداد ۳۸۷ عدد سکه مسی از روستای ورمزیار، بخش قره پشتلو از توابع شهرستان زنجان به دست آمد. این مجموعه هم بعد از پاک‌سازی و مطالعه مربوط به دوره اتابکان آذربایجان بود.
طی مطالعات انجام‌شده این دو مجموعه مربوط به دوره سلجوقی (اتابکان آذربایجان) بزرگ‌ترین مجموعه کشف شده در کشور بوده که در بین سکه‌ها از ۶ پادشاه سلجوقی نام ۵ پادشاه بازخوانی شده است، با توجه به ارزشمند بودن این سکه‌ها ازنظر تاریخی می‌توان با قطعیت اعلام کرد منطقه زنجان از مناطق مهم پادشاهان سلجوقی بوده است.
انتهای پیام/
